Tarihçe
Kuruluş
Bizde Devlete ait tüm malî işlerin doğrudan doğruya Maliye Bakanına bağlı ve yetkili bir kurulun kontrolü altında bulundurulması amacı ile bir Teftiş Kurulu kurulması ihtiyacı, ilk defa, 1879 yılında "Umuru Maliyenin Tanzim ve Islahı" çalışmalarına girişildiği sırada duyulmuştur. Nitekim söz konusu ıslâhat çalışmalarını yürütecek "Islâhat Komisyonu"-nun 2 Haziran 1879'da kurulmasından hemen sonra, 21 Haziran 1879'da, devrin Maliye Nazırı bir "Heyeti Teftişiyei Maliye" kurulması gereğini ve bu konuda hazırlanan "nizamname lâyihasını" aşağıdaki tezkere ile Sadrazam'a iletmiştir.
Nezâreti Celîlei Mâliye Mektubî Kalemi - Adet: 208
Marûzı Çâkeri kemineleridir ki
Ma'lûmi âlîi cenabı vekâletpenâhileri buyurulduğu veçhile gerek Dersaâdet ile vilâyâtı celîlede bulunan bilcümle devâiri resmiye ve şuabâtının muamelâtı mâliyesi ve gerek memurlarının ahvâli hesâbiyesi fikdanı vesâit sebebiyle şimdiye kadar sureti umûmiye ve dâimede teftiş ve tedkik ettirilmemekte olup halbuki muamelâtı mâliye ve hesabiye nekadar muntazam cereyan etmiş olsa kontrol edilmedikçe yine emniyetbahş olamamak tabiî bulunmakla beraber bunların tamamiyle tahtı intizamda cereyan etmediği gibi me'mûrîni mâliye ahvâlinin dahi kemâhiye hakkuha matlûba muvafakati te'min olunamayacağı arasıra vukua gelmekte olan zayiat ve şâir sut harekât ile de müeyyed olduğundan ve bilcümle umûrı mâliyenin tahtı teftiş ve tedkike alınmasında olan fevâid ve muhassenâta nisbeten o yolda ne kadar masraf ihtiyar edilse yine pek çok kârlı çıkılacağı derkâr bulunduğundan nezareti âcizi refakatinde bîr Heyeti Teftişiyeî Mâliye teşkil ile Dersaâdet ve mülhakatı ile vilâyâtın vüs'at ve cesamet ve münâsebeti mevkiiyelerine göre devâire taksim edllüp ağnam ve a'şâr ve şâir varidat ve hâsılata ve malsandıklarına müteallik muamelat ve muhasebat ve her nevi'emvâle ait sair hususât mevsim mürur etmeksizin tahtı tedkik ve teftişe alınarak bir gûna sehiv ve sekamete ve zayiat ve telefata mahal bırakılmamak ve devâiri resmîye şuabâtı ile vilâyâtta mevcut kuyudı hesabiye bir nesakda olmadığı gibi Hazineî celîtl kuyudu, dahi usûli defterîye tevfikan yeniden tanzim edileceği cihetle ona göre mülhakat ve vilâyât için yapılacak münûneler mucibince gidecekleri mahallerin kuyudunu dahi teşkil ve tensik eylemek üzere bunlardan birtakımının lüzumu olan mahallere şimdiden sevk ve i'zarn olunmaları dereceî vucûbde görülmüş olduğundan zikrolunan Heyeti Teftîşiyenin ve bunların tahkikat ve teftişâtı vakıaları neticelerini tedkik ile makamı nezârete beyan eylemek ve muamelâtı lâzımeyi ifâ etmek üzre Hazinei Maliye dairesinde bulunacak idarenin sureti teşkili Ile tahsisi lâzım gelen maaşlarının mikdarlarını ve vezâifi memûrelerini mutazammın kaleme alınan nizamname lâyihası ile şimdiden neler için hangi sınıftan ne kadar müfettiş ve muavin tayin ve istihdamı lâzım geleceğini ve idareî mezkûrenin heyeti ile bunların dahi muhassaslarının kemiyetini mübeyyin başkaca tanzim olunan pusula leffen arz ve takdim kılındı. Esası maslahata mezkûr nizamname münderecatı nezdi dekayık vefdi dâveri azemîlerinde dahi karini tasvîb ve tensib buyurulduğu halde gerûye bırakılan diğer vilâyât için lâzım gelen memurini teftîşiye ilerde icâbı hal ve mevki'e göre tâyin ve î'zam olunmak üzere mezkûr pusulada gösterilen cem'an ellibeş nefer müfettiş ve muavin ile idareî mezkûre için lüzumu olan müdür ve muavin ve mümeyyiz ve kelebe nezâreti acizice nizamnameî mezkûr ahkâmına tevfikan hemen intihab ve tayin olunarak ifâyı memuriyete başlattırılmak ve bunlara tahsisi icâbeden ikiyüzyirmibeşbin kuruş maaş dahi ıslâhatı mâliye komisyonunca tedkik olunan 95 senesi muvâzenei umûmîyesine dâhil bulunan tahsisatı mâliye meyanında deveran ve tesviye edilmek üzre bir an evvel canibi hazîneye emir ve me'züniyet i'tâsına müsâadeyi âlîyeî cenabı sadâretpenâhileri şayan buyurulmak babında emrüferman hazreti veliyyül emrindir.
13 Recep 296 ve 21 Haziran 295 Zühtü - Zühtü
Kaynak: Başbakanlık Arşiv Genel Müdürlüğü 1295 senesi İrade Defteri Dahiliye Bölümü No: 63157
Maliye Nazırının bu teklifi "Heyeti Vükelaca" çok olumlu karşılanmış ve aşağıdaki karar alınmıştır:
Dersaâdet ile vilâyâtda bulunan bilcümle devâiri resmiye ve şuabâtının muamelâtı mâliye ve memurlarının ahvâli hesâbiyesini tedkik için Mâliye Nezâreti refakatında bir Heyeti Teftişiye teşkili lüzumuna ve müteferriâtına dair canibi nezâretten meb'us tezkere ve bunların vezâifi memurelerini şâmil nizamname lâyihası ile mikdârı maaşlarını mübeyyîn pusula meyanei âcizanemizde kıraat ve mütalâa kılındı. Meali tezkereden müstebân olduğu üzre Istanbul ve mülhakatı ile vilâyâtın vüs'at ve cesamet ve münasebeti mevkiiyelerine göre devâire taksim ile ağnam ve a'şâr ve sâr varidat ve hasılata ve mal sandıklarına müteallik muamelât ve muhasebat ve her nev'İ emvale ait hususât mevsim mürur etmeksizin tahtı tedkik ve teftişe alınarak bir gûna sehiv ve sekâmete ve zâyı'âta mahal bırakmamak ve devâiri resmiye ve şubeleri ile vilâyetlerde mevcut kuyudu hesabiye zaten bir nesakda olmadığı gibi hazineî celîle kuyudu dahi usûli defterîye tevfikan yeniden tanzim edileceği cihetle ona göre mülhakat ve vilâyâta mahsusen yapılacak numuneler mucibince gidecekleri mahallerin kuyudunu tensîk eylemek ve diğer vilâyât için icabeden memurini teftişiye ilerûde iktizâi hale göre tayin kılınmak üzere şimdilik 42 müfettiş ile 13 müfettiş muavininin mezkûr pusulada gösterilen vilâyet ve sancaklara î'zam ve tesrib ve bunların tahkikat ve teftişâtı vakıaları netâyicini tedkik ile makamı nezarete bildirmek ve muamelâtı mukteziyeyi ifa etmek için bir müdir ve bir muavin ile lüzumu kadar mümeyyiz ve kâtipden mürekkeben hazinei celîlede bir idârei mahsûsa tanzim ve tertip olunması ve bunlara itası kararlaştırılan cem'an ikiyüzyirmibeşbin kuruş maaşın doksanbeş senesi muvâzenei umûmiyesine dahil bulunan tahsisatı mâliye meyanında tesviye edilmesi gösterilmiş olmakla keyfiyet ledelmüzakere vakıa muamelâtı mâliye ve hesabiye ne kadar muntazam cereyan etmiş olsa ve mal memurlarının ahvaline ne derece dikkat olunsa kontrol edilmedikçe tamamiyle emniyetbahş olamayacağı arasıra vukua gelmekte olan zayiat ve ihtilâsât ve Şâir suî harekât ile müeyyed ve müsbet ve bîlmum umuru mâliyenin her zamanda ve hususa şu müzayakaî müfzite esnasında tahtı teftiş ve tedkike alınmasındaki muhassenât ve rehini mertebei bedaet idüğünden nezaretin iş'arı maruzî pek musîb ve beca görülmüş olduğuna ve bu uğurda verilecek maâşât ise fevâidi mutekabilesine nisbetle istiksârdan salim olup mebhûsüanh olan lâyihaî nizamiyenin ahkâmı müstemilesi dahi yolunda ve muvafıkı hal ve maslahat bulunacağına mebni bermentûkı tezkere icrayı muktezayâtı için nezareti müşarülileyhaya mezuniyeti seriâ itası tensib ve tasvîb kılındı ise de olbabda ve katıbaî ahvalde emrü ferman hazreti veliyül emir efendimizindir.
3 Şaban 1296
Birinci Sıra
Ahmet Cevdet, Ahmet Esat, Osman Nuri, Mehmet Rasim, Aleksandri, Kadri, Ali, Sait, Esseyid Ali Saib, Sava, Esseyid Ahmed Zühdî, Mehmet Tanir Münif, Abdülhalim.
İkinci Sıra
Esseyid Mustafa Vehbî.
Kaynak: Başbakanlık Arşiv Genel Müdürlüğü 1295 senesi İrade Defteri Meclisi Mahsus Bölümü. No 2979
"Meclisi Mahsusu Vükelâ"nın bu mazbatası, Maliye Nazırının tezkere ve "Nizamname Lâyihası" ile birlikte devrin padişahı Abdülhamit'e aşağıdaki tezkere ile arz edilmiş ve "iradei seniye" istihsal olunmuştur.
Atufetlû Efendim Hazretleri
Dersaâdet ile vilâyâtta bulunan bilcümle devâiri resmîye ve şuabâtının muamelâtı mâliye ve memurlarının ahvâli hesâbiyesîni tedkîk için Mâliye Nezâreti refakatinde bir Heyeti Teftîşiye teşkili lüzumuna ve müteferriâtına dair canibi Nezâretten meb'us tezkere ve bunların vezâifi memurlerini şâmil nizâmnâme lâyihası ile mikdârı maaşlarını mübeyyin pusula Meclisi Mahsûsı Vükelâda mevkii tedkik ve mütalâaya konularak olbabda kaleme alınan mazbata takımı ile manzurı âli buyurulmak için leffen arz ve takdim kılınmış olmakla bermûcibi karar ifayı muktezâsı hakkında her ne veçhile emrü fermanı isabet beyanı Hazreti Şehinşahî müteallik ve şerefsudûr buyurulur ise mentukı münîfînin infazına itibar edileceği beyanı île tezkereî senâverî terkim olundu efendim.
3 Şaban 96 - Cevdet (Sadrazam)
Mârûzı Çâkeri Kamineleridir ki
İşbu tezkere ile evrakı melfûfe manzûrı humâyunı Hazreti Pâdişâhı buyurulmuş ve sureti maruzenin bermûcibi iztizan ifâyı muktezasına müteallik ve şerefsudûr buyurulan irâdei seniyei cenabı mülûkâne mentuki celilinden olarak evrakı mezkûre iade kılınmış olmakla olbabda emrü ferman Hazreti Velîyül emrindir.
Kaynak: Başbakanlık Arşiv Genel Müdürlüğü 1295 senesi İrade Defteri Meclisi Mahsus Bölümü. No 2979
5 Şaban 96 - Ali Rıza
Kaynak: Başbakanlık Arşiv Genel Müdürlüğü 1295 senesi İrade Defteri Meclisi Mahsus Bölümü. No 2979.
"İradei Seniye" de sözü edilen "Teftiş-i Muamelâtı Maliye Nizamnamesi" ile birlikte ilk Maliye Müfettişleri tayin edilmiş bulunduğundan, "Maliye Teftiş Kurulu"nun kuruluş tarihi, Nizamnamenin tarihi olan 26 Ağustos 1879 olarak kabul edilebilir.
Bu nizamnamede, Maliye Teftiş Kurulunun doğrudan doğruya Maliye Bakanlığının emrinde olmak ve "kabz ve sarf" durumunda bulunan bütün Devlet memurlarının hesaplarını incelemek ve her türlü malî işlemlerin ne şekilde yürütüldüğüne dair Bakanlık Makamına bilgi vermek üzere kurulduğu; Müfettişlerin, Defterdarlık, Muhasebecilik ve "Ahkâmı Maliye"de Müdürlük, Muavinlik, Mümeyyizlik yapmış olanlar arasından atanacağı, Müfettiş Muavinlerinin ise, "Ahkâmı Maliye"de çalıştırılan kâtipler arasından sınavla seçileceği belirtilmiştir.
Söz konusu Nizamname; Müfettişlerin talep edeceği, para ve para hükmündeki evrak, defter ve belgeleri ilgili memurların göstermeye mecbur olduklarını, açığı çıkan ve işlemlerine hile ve fesat karıştıran memurları işten men etmeğe Müfettişlerin yetkili olduklarını, Başmüfettişlerin teftiş sonucunda önemli gördükleri malî konuları ayrıca bir rapor halinde Bakana vereceklerini de hükme bağlamıştır.
Başlangıçta, Maliye Müfettişlerini idare etmek üzere Merkezde bir makam ihdas edilmemiş; sadece, raporların Bakanlık Makamına sunulması ve diğer yazı işlerini yürütmek üzere bir "Teftiş Kalemi" kurulmuştur.
Müfettişlerin sevk ve idaresinde, Mart ayından Kasım ayına kadar süren bir turne usulü konulmuş, vilâyetlerin büyüklükleri gözönünde tutularak yedi "mıntıka" saptanmış ve her "mıntıka"ya, aşağıda görüleceği gibi, bir Başmüfettişin başkanlığında her sınıftan yeteri kadar müfettiş ve muavin verilmesi kabul edilmiştir.
Maliye Müfettişliklerine İntihap ve Tayin Olunan Zevatın Esâmisini Mübeyyin Defteridir.
BİRİNCİ DAİRE
Dersaâdet ve Edirne ve Mülhakatı
1 Sermüfettiş
Sabık Beytülmal Müdîri Saadetlû Tahir Efendi Hazretleri.
1 Sınıfı Evvel Müfettiş
Karahisarısahip Muhasebecisi Izzetlû Necib Bey.
1 Sınıfı Sânî Müfettiş
Dersaâdet Devaîri Tahririyesi Müfettişi Izzetlû Nuri Efendi.
1 Sınıfı Sâlis Müfettiş
Defterhane Mümeyyizlerinden Izzetlû Hakkı Bey.
1 Sınıfı Sâlis Müfettiş
Rüsümat Emaneti Müfettişlerinden Nazarat Efendi.
2 Muavin
Hazinece derdesti intihabdır.
İKİNCİ DAİRE
Aydın ve Cezairi Bahri Sefit Vilâyetleri
1 Sermüfettiş
Aydın Vilâyeti Bakâya Memuru Sabık Izzetlû Ali Bey.
1 Sınıfı Evvel Müfettiş
Fransa Devleti Teb'asından M. Jiron.
1 Sınıfı Sânî Müfettiş
Esbak Saruhan Muhasebecisi Mustafa Efendi.
1 Sınıfı Sâlis Müfettiş
Dersaâdet Devairi Tahririyesi Müfettişlerinden Nazif Efendi.
2 Muavin
Hazinece derdesti intihabdır.
ÜÇÜNCÜ DAİRE
Suriye ve Adana ve Halep Vilâyetleri ile Kudüs Mutasarrıflığı
1 Sermüfettiş
Tedkiki Muhasabatı Maliye Komisyonu azasından Saâdetlû Nushet Efendi.
1 Sınıfı Evvel Müfettiş
Babı Âli Arabî Mütercimi Saâdetlû Halil Eyup Efendi.
1 Sınıfı Sânî Müfettiş
Suriye Vilâyeti Teftişi Muhasabât memurlarından Nuri Efendi.
1 Sınıfı Sânî Müfettiş
Rüsûmat Emaneti Memurlarından Necip Bey.
1 Sınıfı Sâlis Müfettiş
Hüdavendigâr Muhasebeî Vilâyeti ketebesinden Rıza Efendi.
1 Sınıfı Sâlis Müfettiş
Hüdavendigâr Muhasebeî Vilâyeti ketebesinden Reşit Efendi.
3 Muavin
Hazinece derdesti intihabdır.
DÖRDÜNCÜ DAİRE
Hüdavendigâr ve Konya ve Ankara Vilâyetleri
1 Sermüfettiş
Esbak Bağdat Defterdarı Saâdetlû Seyfi Efendi Hazretleri.
1 Sınıfı Evvel Müfettiş
İngiltere Devleti teb'asından Mr. Caldert.
1 Sınıfı Sânî Müfettiş
Sabık Pirzerin Muhasebecisi İzzetlû Tayfur Bey.
2 Sınıfı Sânî Müfettiş
Rüsûmat Emaneti Memurlarından Halil Efendi.
1 Sınıfı Sâlis Müfettiş
Tersanei Âmire mütercimlerinden Mığırdıç Efendi.
1 Sınıfı Sâlis Müfettiş
Selânik Muhasebe Kalemi Mümeyyizi Artin Zeki Efendi.
3 Muavin
Hazinece derdesti intihabdır.
BEŞİNCİ DAİRE
Diyaribekir ve Sivas Vilâyetleri ile Mâmuretil Aziz Mutasarrıflığı
1 Sermüfettiş
Sabık Trablusgarb Defterdarı Saâdetlû Hakkı Efendi.
1 Sınıfı Evvel Müfettiş
Burdur Muhesebecisi Izzetlû Abdulkadir Halis Efendi.
1 Sınıfı Sânî Müfettiş
Rüsûmat Emaneti Müfettişlerinden Ferit Efendi.
1 Sınıfı Sânî Müfettiş
Şirketi Hayriye Idare Memurlarından İshak Topuzyan Efendi.
1 Sınıfı Sâlis Müfettiş
Sabık Erzurum Tahrir Mümeyyizi Sabit Efendi.
1 Sınıfı Sâlis Müfettiş
Tekfurdağı (Tekirdağ) A'şar Müdîri Sabık Rifat Efendi.
3 Muavin
Hazinece derdesti intihabdır.
ALTINCI DAİRE
Bağdat ve Musul ve Basra Vilâyetleri
1 Sermüfettiş
Sabık Basra Defterdarı Izzetlû Nazif Efendi.
1 Sınıfı Evvel Müfettiş
Meyva Gümrüğü Başkâtibi Izzetlû Şeref Efendi.
1 Sınıfı Sânî Müfettiş
Avusturya ve Macaristan Devleti teb'asından M. Balnet.
1 Sınıfı Sâlis Müfettiş
Sabık Zor Muhasebecisi Nehri Bey.
1 Sınıfı Sâlis Müfettiş
Sabık Basra Muhasebecisi Ali Rıza Efendi.
1 Sınıfı Sâlis Müfettiş
Beyrut Defteri Hâkânî Memuru Sabık Mahmud Efendi.
3 Muavin
Hazinece derdesti intihabdır.
YEDİNCİ DAİRE
Kosova ve Selânik ve Yanya ve Manastır ve Işkodra Vilâyetleri
1 Sermüfettiş
Dersaâdet İthalâtı Ecnebiye Gümrüğü Nazırı Izzetlû Hakkı Efendi.
1 Sınıfı Evvel Müfettiş
Trabzon Rüsûmat Müdîri Sabık Izzetlû Rahmi Efendi.
1 Sınıfı Sânî Müfettiş
Alamanya Devleti teb'asından M. Vizantal.
1 Sınıfı Sâlis Müfettiş
Şûrayı Devlet Mülâzımlarından Salamon Efendi.
2 Muavin
Hazinece derdesti intihabdır.
TEFTİŞ KALEMİ
Aydın ve Cezairi Bahri Sefit Vilâyetleri
1 Müdir
İslâhatı Maliye Komisyonu Azasından Saâdetlû Tevfik Efendi Hazretleri.
1 Muavin
Cebeli Lübnan Muhasebecisi Izzetlû Cemal Bey
57 Cem'an Yekun
21 Ramazan 1296 ve 26 Ağustos 1295
Kaynak: Başbakanlık Arşiv Genel Müdürlüğü 1295 senesi Irade Defteri Meclisi Mahsus Bölümü, No. 2979 2 Sefer 1297 tarihli "Maliye Nezaretinin Teşkilâtı ile Vezaîfini Şamil Nizamnarne"nin "Heyeti Teftişiye-î Maliye"ye ait 10, 11 ve 12 nci maddeleri, "Teftişi Muamelâtı Maliye Nizamnamesi"ndeki esasları aynen kabul etmiş ve ayrıca Teftiş Kuruluna merkez teşkilâtı içinde müsteşardan sonra gelen bir yer vermiştir. (*)
(*) (Maliye Nezaretinin Teşkilâtı ile Vezaîfini Şâmil Nizamname) nin (Heyeti Teftişiyei Maliye) ye ait 10. 11 ve 12 nci maddeleri:
10 uncu Madde: Heyeti Teftişiyei Maliye Nizamnameî Mahsusu mucibince on Sermüfettiş oniki Sınıfı Evvel onbeş Sınıfı Sâni, onsekiz Sınıfı Sâlis Müfettişleriyle yirmidort Muavinden ve Teftiş Kalemi dahi bir Müdür ve bir Muavin ve yedi Mümeyyiz ve ondört Mukayyit ve Refikten mürekkeptir.
11 inci Madde: Heyeti Teftişiye Makamı Nezaretin doğrudan doğruya tahtı emrinde bulunarak emvali Devletin kabz ve sarf hizmetinde bulunan kâffei memurinin yani gerek vilâyet ve elviye Umuru Maliye Müdürleri ile kaza ve memurlarının ve Sandık eminlerinin ve rüsumat ve Defteri Hakanı ve Orman Maâdin ve Posta ve Telgraf memurlarının ve gerek Dersaâdette bulunan bilcümle devairi resmiye şuâbatı memurini maliyesinin ahvali hesabiyesini nizamname ve talimatı mahsusası mucibince tedkik ve mevcudu sandık ulan nukut ve tahvilât ve senedâtın cins ve miktarını tahkik eyliyecek ve her türlü muamelâtı maliyenin sureti cereyanına dair Canibi Nezarete malûmat verecektir.
12 nci Madde: Müfettiş Kalemi dahi memurini maliyenin tahkik ve teftişi ahvaline ait kuyudiyeye merkez olup Müfettişlerin tahkikat ve teftişâtı vakıâlarını mübeyyin varit olacak evrak ve muharrerat üzerine hasıl olacak netayici tedkikiyenin icap ettirdiği tedabir ve tesebbüsatı Makamı Nezarete beyan eyliyecektir. Teftişatı maliyeye dair evrak ve muharreratın kâffesi kalemi mezkûrdan geçecek ve Müfettişlerin teblifatı vakıâlarını havi ita eyledikleri evrak hakkında cereyan eden muâmelâtın netayici kalemi mezkûr vasıtasiyle kendilerine iş'ar olunacaktır.
Düstur, cilt: 4, Sayfa: 677-678
1879 yılının Eylül ayından itibaren çalışmaya başlayan Teftiş Kurulu, fiilî kadrosunu uzun süre koruyamamış, 1880 yılında çıkarılan bir buyrultu ile Teftiş Kurulu kadrosu, tamamı Istanbul'da bulunmak ve gerektiğinde Vilâyetlere gönderilmek üzere 20 kişiye indirilerek önemli ölçüde daraltılmıştır. (*)
Bu durumdan ve Muhasebei Umumiye Memurin Kalemine ait ahkâm defterinde mevcut aşağıya alınan kayıtdan; 1880-1884 yılları arasında Maliye Teftiş Kurulunun, kuruluştaki yerini önemli ölçüde ve hattâ tamamen kaybederek, merkezde bir "Şurayı Maliye" ve bir de "Muhasebei Merkeziye" teşkil edildiği ve Teftiş Kuruluna verilen görevlerin bu teşekküllere yaptırılmak istendiği, mahallen yapılması gereken teftişlerin ise tamamen ihmal edildiği, Maliye Müfettişlerinin kadrolarının 1884 yılında daha da daraltıldığı ve idarelerinin "Encümeni Idare-i Maliye" adı ile yeni kurulan bir encümene verildiği anlaşılmaktadır.
"Muamelâtı Maliyenin temini hüsnü cereyanı daimîsi zımnında mahsusan Maliye Müfettişleri istihdamına lüzum görüldüğünden Hazineî Celilenin kablelicra müzakereye muhtaç olan mesalihi, rüesayı memurini Hazine ile devair muhasebecilerinden mürekkep olmak üzere Encümeni Idarei Maliye namile bir heyet tertip olunarak orada ve Muhasebei Merkeziyeye ait muamelât dahi masarifât ve varidat muhasebelerinin birinde rüyet olunmak üzere şûrayı Maliye ve Muhasebei Merkeziyenin ilgasile Heyeti Teftişiyenin iadesi ve müteferriâtının icrası irâdei Seniye iktizasından olarak encümeni mezkûr bitteşkil müfettişlerle muavinlerinin intihap ve tayini ve müfettişler tarafından gönderilerek evrak üzerine terettüp edecek tedkikat ve muamelâtın icrayi muktezası hakkında encümeni mezkûrdan tanzim kılınan mazbatada gösterildiği veçhile Vilâyâtı Şahanenin vüs'at ve ehemmiyetine ve yekdiğerine olan münasebeti mevkiiyeleri itibariyle Dersaâdet dahi dahil olduğu halde onaltı daireye taksimi ve işbu devairin teftişine memur edileceklerin maiyetlerine birer de muavin tayini ile............. Hazinece ifayı muktezası şeref varid olan 1 Eylül 1300 (1884) tarihli ve 790 numaralı Buyrultuî Âlide emrü ferman buyrulmuş olmakla......"
(*) Muhasebei Umumiye Memurin Kaleminin 1880 yılına ait Ahkâm Defterindeki "Umuru Maliye Heyeti Teftişiyesi ile Müdüriyeti Umumiyesinin ve kaleminin gayriez öşür ve humus şehrî yüzaltmışikibinyediyüzelli kuruştan senevî birmilyondokuzyüzelliüçbin kuruş maaşları olduğu kuyuttan nümayan olmuş ve bunların istihdamından sarfınazarlar..." şeklindeki kayda göre, Teftiş Kurulu kadrosunun bu surette daraltılmasının nedeni tamamen malî sıkıntıya bağlanabiliyorsa da, gerçek nedeni, o devirde ciddi bir kontrol mekanizmasının hoşa gitmemesinde aramak gerekir.
Sözü edilen onaltı daire "mıntıka" aşağıdaki şekilde tesbit edilmiştir:
- Dersaâdet Devairi Merkeziyesi,
- Edirne Vilayeti ile Şehremaneti Mülhâkatı,
- Aydın ve Cezairi Bahri Sefit Vilâyetleri,
- Hüdavendigâr ve Karasi Vilâyetleri,
- Selânik ve Kosova Vilâyetler ile Serfiçe Mutasarrıflığı,
- Manastır ve Yanya ve Işkodra Vilâyetleri,
- Suriye Vilâyeti ile Kudüs Mutasarrıflığı,
- Adana ve Halep Vilâyetleri ile Zor Mutasarrıflığı,
- Sivas ve Kastomonî Vilâyetleri,
- Konya ve Ankara Vilâyetleri,
- Erzurum ve Trabzon Vilâyetleri,
- Diyarbekir ve Dersim Vilâyetleri,
- Mamuretülâziz, Bitlis,Van ve Hakkâri Vilâyetleri,
- Bağdad, Basra ve Musul Vilâyetleri,
- Trablusgarp ve Bingazi Vilâyetleri,
- Yemen ve Hicaz Vilâyetleri. (*)
Her daireye bir müfettiş ve bir de müfettiş muavini tayin olunmuş ve yıl sonunda kur'a çekilerek müfettişlerin daireleri değiştirilmiştir. Müfettişlere 60, müfettiş muavinlerine ise 25 lira maaş tahsis edilmek suretiyle müfettiş ücretleri genel maaş seviyesinin çok üzerinde tutulmuştur.
Bu devrede, Maliye Müfettişlerinin görev ve yetkilerini tesbit eden aynı zamanda gidecekleri yerlerde kendilerine gereken kolaylığın gösterilmesini emreden 27 Zilkâde 1301 tarihli Emri Âli'de; "Umuru Maliye-i Devletin temini hüsnü cereyanı, anın usul ve füruunun aleldevam tedkik ve teftişine mütevakkıf olmasına mebni" Maliye Müfettişlerinin tayininin, Meclisi Vükelâ kararı ile ve 21 Şevval 1301 tarihli irâde ile usul ittihaz edildiği beyan olunmuştur.
Emri Âli'de söz konusu edilen esaslar "Teftişi Muâmelâtı Maliye Nizamnamesi" ile konulmuş olan esasların hemen hemen aynıdır. Ancak, Nizamnamede genel olarak yazılı olan yetkiler, Emri Âli'de birer birer sayılmış ve müfettişlerin;
- İdarei Adliye, Defteri Hâkâni, Rüsûmat, Orman ve Maâdin, Posta ve Telgraf, Asâkiri Zaptiye İdare ve Hesap Eminlikleri,
- Menâfi Maarif ve Belediye, Evrak ve Tekaüt Sandıkları,
- Rüsûmu Hamse ve Müşterekülmenfa Reji Şirketi,
mali işlem ve hesaplarını teftişe de yetkili bulundukları gösterilmiştir.
26 Ağustos 1879 tarihli "Teftişi Muâmelâtı Maliye Nizamnamesi" 1885 yılına kadar iki kez daha değişikliğe uğramış ise de, bu değişiklikler, sadece Teftiş Kurulunun sevk ve idare merciinin değiştirilmesine, daire" mıntıka" adetlerine ve kadroya inhisar ettirilmiştir.
(*) Kaynak: Teftiş Kurulu Kütüphanesinde mahfuz Muhasebei Umumiye Memurin Kalemine ait ahkâm ve kadro defteri.
15 Haziran 1885 tarihinde çıkarılan "Umuru Maliye Heyeti Teftişiyesi Nizamname-i Muaddelesi" ile 1879 tarihli "Teftişi Muâmelâtı Maliye Nizamnamesi" kaldırılmış; Teftiş Kurulunun sevk ve idaresi ve Müfettişlerin seçimleri Divanı Muhasebata bırakılmak suretiyle, Teftiş Kurulu Maliye Bakanının bir kontrol vasıtası olmaktan çıkarılmış; yapılan bu önemli değişikliğe rağmen, Maliye Müfettişlerinin görev ve yetkileri bakımından, kaldırılan "Teftişi Muâmelâtı Maliye Nizamnamesi"nde ve (Emri Âli) de tespit edilen esaslar aynen korunmuştur.
Maliye Teftiş Kurulunun Divanı Muhasebat tarafından sevk ve idaresi kısa sürmüş; "Umuru Maliye Heyeti Teftişiyesi Nizamname-i Muaddelesi" ile saptanan "mıntıkalar" da uzun zaman devam etmemiştir. 1887 yılından itibaren, Maliye Müfettişlerinin seçim ve tayinleri ve Müfettişlerle yapılacak yazışma "Meclisi Maliye" tarafından yürütülmeye başlanmış; 1886 Temmuzunda Teftiş Daireleri onaltıdan sekize indirilmiş ve bunlara 01 Temmuz 1887 tarihinden itibaren Müfettişler gönderilmeye başlanmıştır.
Yeni Teftiş Daireleri şu şekilde saptanmıştır:
- Devairi Merkeziye ve Şehremaneti Mülhakatiyle Edirne Vilâyeti,
- Hüdavendigâr, Aydın, Karasi, Cezairi Bahri Sefit Vilâyetleri,
- Selânik, Kosova, Manastır, Yanya Vilâyetler ile Serfiçe Mutasarraflığı,
- Suriye, Adana, Halep Vilâyetler ile Kudüs ve Zor Mutasarraflıkları,
- Kastamoni, Sivas, Ankara, Konya Vilâyetleri,
- Trabzon, Erzurum, Bitlis, Dersim, Mamuratülâziz, Van Vilâyetleri,
- Diyarbekir, Musul, Bağdat, Basra Vilâyetleri,
- Hicaz, Yemen, Trablusgarp, Bingazi Vilâyetleri.(*)
1888 yılından Ikinci Meşrutiyetin ilânına kadar olan devrede, Teftiş Daireleri, mıntıkalar, aynen muhafaza edilmediği gibi, Maliye Müfettişlerinin istihdamına devam edilmekle beraber, çalışmalarının düzenlenmesinde esaslı ve düzenli bir usulde takip olunmamıştır. Bu devrede Maliye Müfettişlerinin belirli bazı vilâyetlere gönderildiği Rumeli'de ise hem Maliye Bakanlığı, hem de Komisyon emrinde Müfettiş bulundurulduğu, diğer taraftan müfettiş sayısının da memlekette sürekli bir kontrol sağlamaya yeterli olmadığı görülmektedir.(*) 10 Nisan 1896 tarihli "Rumeli Vilâyat-ı Şahanesi Islahat Lâyihası"nın "Teftişat"a ait bölümünde Rumeli mıntıkasında (3. Mıntıka) bulunan daimi Maliye Müfettişlerinin üç senenin sonunda diğer mıntıka müfettişleri ile yer değiştireceklerine dair özel bir hüküm bulunmaktadır.